Markestenen en markegrenzen in Twente

Paaltjes langs wegen

De grote wegen

Geen land ter wereld is rijk genoeg om zich de weelde van slechte wegen te kunnen veroorloven. Deze bekende uitspraak van koning Willem I was zijn motivatie tot een plan voor 'Groote wegen'. In 1821 wordt het plan definitief vastgesteld, en vanaf dan worden de straatwegen aangelegd. De onderstaande kaart toont links de wegen der 1^e klasse zoals ontworpen in 1821. De kaart rechts toont de rijkswegen in 1915. (Klik de afbeelding voor een vergroting.)



In Twente worden twee straatwegen aangelegd die in Hengelo kruisen. De weg van Deventer, over Holten, Markelo, Goor, Delden, Hengelo, Oldenzaal en Denekamp naar Nordhorn. Dit is een weg der 1^e klasse, waarvan het onderhoud betaald wordt uit de rijksfinancien.
De weg van Zwolle, over Heino, Raalte, Wierden, Almelo, Borne, Hengelo, Enschede naar Gronau. Dit is een weg der 2^e klasse, waarvan het onderhoud betaald wordt door de provincie, maar het beheer ligt wel bij het rijk.
De wegen worden 10 meter breed, waarvan het middelste gedeelte (4 meter) bestraat werd met (overwegend) klinkers. Uitzonderingen zijn de delen achter Enschede en Denekamp tot de Duitse grens, die vanaf 1842 bestraat zijn met verbrijzelde keien ('op de wijze van Mac-Adam'). Binnen de dorpen en steden zijn de wegen zogenaamde 'keistraten' (kinderkopjes). Deze 'traverses' blijven gehandhaafd.

In de tweede helft van de 19^e eeuw ligt wat betreft infrastructuur de nadruk op de spoorwegen. In de loop van de 20^e eeuw, met de opkomst van de auto's, neemt het verkeer over de weg weer toe. In de jaren 1930 worden de hierboven genoemde wegen daarom verbreed.

Hengelo

We zien op de kaart uit 1915 hierboven dat de rijkswegen in Hengelo niet doorgetrokken zijn. De reden is dat in die tijd de traverse onder beheer stond van de gemeente. In Hengelo was het gedeelte van de 360 meter tussen de Hengelose brug (de brug over de Berflobeek bij, nu, het Mitchamplein) en de Thiemsbrug (de brug over de Drienerbeek) voorzien van keisteen. Dit gedeelte werd in 1839 geheel vernieuwd.
Ook de weg vanuit Borne naar Enschede behoorde bij de traverse van Hengelo. Dit gedeelte liep oorspronkelijk (mogelijk) van de begraafplaats aan de Bornsestraat tot de Nieuwstraat, 628 meter lang. In latere jaren werd dit verder uitgebreid.

Kleine elementen - voor 1900

Bij het aanbesteden van het onderhoud blijkt dat naast de weg zelf, er ook veel andere zaken bij de weg horen. Dit zijn bijvoorbeeld de sloten, bruggen, duikers en tollen. Daarnaast zijn er allerlei kleine elementen, die we hieronder gaan bespreken. In de aanbestedingen van onderhoud in de 19^e eeuw worden deze genoemd: schamppalen, mijlpalen en limietpalen. Indien geplaatst voor 1900 zullen deze van steen of (gietijzer) gemaakt zijn: hardsteen, graniet en bazalt worden genoemd in ¹. Deze lijken ondertussen behoorlijk zeldzaam. We geven enkele voorbeelden uit Twente.

Schamppalen Deze palen werden geplaatst ter bescherming van bruggen, huizen en zijwegen. Op de bijgevoegde foto zijn de (schuinstaande) schamppalen ter bescherming van de Hengelose brug (nu het Mitchamplein) duidelijk te zien. De foto, van rond 1890, is vanuit de richting van Delden naar Hengelo. Na de brug is te zien dat de traverse van Hengelo begint, met de keistenen. Het stadhuis van Hengelo, dat in de jaren 60 van de vorige eeuw gebouwd werd, heeft ook een imposante schamppaal; toen het gebouwd werd liep de doorgaande weg van Zwolle naar Enschede er nog vlak langs.

Mijlpalen Van de originele mijlpalen, zoals die bij de aanleg van de rijkswegen rond 1830 zijn geplaatst, staat er vermoedelijk nog maar twee in Twente, namelijk mijlpaal 44 in Wierden en mijlpaal 625, beide aan de rijksweg van Zwolle naar Enschede. De laatst genoemde staat bij Enschedesestraat 116 in Hengelo. Op oude foto van voor 1901 is de oude situatie nog te zien, waarbij de weg nog niet verdiept is voor de spoorlijn naar Duitsland. De foto ernaast is de situatie nu. De paal staat 45 graden gedraaid, zodat van beide kanten het gegraveerde 625 te lezen is.

Limietpalen Limietpalen gavenaan tot hoever het gebied van het rijk liep. Er moeten er oorspronkelijk duizenden hebben gestaan, maar er zijn er niet veel meer over. Voorbeelden zijn te vinden in Hengelo (Enschedesestraat 311) en Enschede (foto: Hengelosestraat 254).

Traversepalen Dit paaltje met GH staat op de hoek van de Bornsestraat en de Dr. A. Kuyperstraat in Hengelo. Hij werd in 1913 geplaatst (eigenlijk niet voor 1900 dus). In dat jaar werd de traverse van Hengelo overgedragen aan gemeente Hengelo. In het bijbehorende document wordt gezegd dat aan alle uiteinden van de traverse aan beide kanten van de weg een paaltje met verdiept een 'G' en een 'H' moet gaan worden. Van de acht paaltjes is alleen deze over.

Kleine elementen - na 1900

In het boek Kaarten en Wegen¹ worden diverse palen beschreven, die rond 1910 werden aangetroffen. Op de bladzijden 99 en 100 staan diverse afbeeldingen van deze palen. We bespreken de genoemde palen.

• Kilometerpalen. In de 19e eeuw 'mijlpalen' genoemd. Deze palen werden in veel verschillende vormen uitgevoerd, zie figuur 1-5, figuur 9 en figuur 10. Op de wegenwiki is te zien dat diverse van deze types nog bestaan.
• Grenspalen. Dit is figuur 6. Zou de overgang naar een andere gemeente aangegeven hebben.
• Scheidingspalen. In de 19^e eeuw 'limietpalen' genoemd. Dat zijn de figuren 7 en 8. Op de hierboven wegenwiki pagina zijn een aantal getoonde palen waarschijnlijk scheidingspalen. Ze werden in de 20^e eeuw vervangen door betonnen paaltjes van 15 x 15 cm. Hierop staat RG (rijksgrens) of RE (rijkseigendom?). Van deze staan er rond Hengelo (op de wegen naar Borne, Delden, Enschede en Oldenzaal) nog tientallen. Volgens het boek werden ze om de 200 a 300 meter geplaatst. Langs provinciale wegen staan ook scheidingspalen, gemarkeerd met bijvoorbeeld PG en PO (voor Gelderland en Overijssel).
• Schamppalen. Ter bescherming van bruggen, zijwegen en huizen, zie figuur 11. Hieronder een imposant voorbeeld aan het stadhuis van Hengelo uit 1963.
  
  
• Plantsoenpalen. De rijkswegen werden voorzien van veel beplanting. De bomen moesten voor schaduw zorgen, voor de personen (militairen) die erover liepen. De paaltjes waren voorzien van RP (rijksplantsoen), zie figuur 12 en de foto hieronder.
• Duikerpalen. Ter aanduiding van duikers. De paal werd voorzien van RD (rijksduiker). Dit type wordt niet afgebeeld, maar wel genoemd op pagina 102.

Voorbeelden

Hieronder staan een aantal voorbeelden, met dank aan Robert Jansen voor het delen van zijn kennis en foto's.

Bronnen

1. E.H. van den Akker, B. ten Broecke Hoekstra, H. J. A. Hagdorn en M.C. Koole, Kaarten en Wegen, (1910). Google book , lijkt niet meer (gratis) beschikbaar.
2. Overzicht op HisGIS, zie link.
3. John van Leuken, Geschiedenis der Rijksstraatwegen.
4. Wegenwiki.