Markestenen en markegrenzen in Twente

Gemeentes

Haaksbergen

Marken:

De gemeente Haaksbergen

De gemeente Haaksbergen kent haar oorsprong in het richterambt Haaksbergen dat tijdens het Ancien Regime, voor de Franse tijd (1795-1814) bestond. Het richterambt was in zes marken verdeeld: Boekelo (niet te verwarren met het dorp Boekelo in de gemeente Enschede), Brammelo, Buurse, "Eppenzolder, Holthuizen en Stepelo", Haaksbergen & Honesch (waar tevens het dorp Haaksbergen in gelegen was) en Langelo.

Bepaald werd dat de grens tussen de departementen Overijssel en Gelderland gevormd zou worden door de Buurserbeek en de Schipbeek. Voor het richterambt Haaksbergen betekende dit dat delen van de marken Buurse, Haaksbergen & Honesch en Langelo, voor zover zij zuidelijk van de Buurserbeek lagen, voortaan onder de Gelderse gemeente Neede vielen. Andersom werden de Gelderse gebieden ten noorden van de Schipbeek (Brammelerbroek en een deel van de buurtschap Lochuizen) aan het departement Overijssel toegevoegd.

De oude grenzen werden bij soeverein besluit van 6 september 1814 per 19 september van datzelfde jaar weer ingesteld. Het zuiden van de marken Buurse, Haaksbergen & Honesch en Langelo kwam weer bij (de inmiddels provincie) Overijssel, terwijl het Brammelerbroek en het deel van de buurtschap Lochuizen ten noorden van de Schipbeek weer bij Gelderland werden gevoegd. Sindsdien is het grondgebied van de gemeente Haaksbergen niet meer veranderd. Daarmee is het gebied van de huidige gemeente Haaksbergen gelijk aan de oorspronkelijke Heerlijkheid (en richterambt) Haaksbergen uit de late middeleeuwen 1. De Historische Kring Haaksbergen heeft veel aandacht voor markegrenzen en markestenen. Zo zijn alle oorspronkelijke markestenen als rijksmonument geregistreerd. Daarnaast is er een toeristische kaart7 met alle markegrenzen en markestenen ingetekend. De grenzen tussen de marken zijn soms grillig. Dit komt doordat de grenzen tussen de al bestaande hoeves door liepen.

De marken van Haaksbergen

De bronnen vermelden de volgende marken in Haaksbergen:
Moderne naam SR 1475 VPR 1601'markte van' in KA 1832vD 1866 EV 1924 Str 1962 OKT 1991
Buurse BuerseBurschafft BuirsseBuurze✓✓✓✓
Haaksbergen en HoneschHakesbergheBuirschafft HoenesHaaksbergen en Honesch-✓✓✓
→ HaaksbergenHaaksbergen✓---
→ Honesch✓---
Langelo Langeler burschapBurschafft LangeloeLangelo✓✓✓✓
Brammelo Burschap to BrammeleBuirschafft BrammeloeBrammelo✓✓✓✓
Eppenzolder, Holthuizen en StepeloEppenzolder en Holthuizen✓✓✓-
→ Eppenzolder en StepeloBurschap EppenzoldeBuirschafft Eppenzolder---✓
→ HolthuizenBuerschap to HolthuzenBuirschafft Holthuissen---✓
Boekelo Buerschap to BokelerBuirschafft BoekeloeBoekelo✓✓✓✓

Wij volgen de indeling zoals boven de tabel aangegeven.

De grenzen van de marke van Haaksbergen en Honesch

De oorspronkelijke naam van de marke lijkt Haaksbergen te zijn (zie het schattingsregister 1475), later wordt Hones (Hoge Es) gebruikt, als specifiekere aanduiding; Haaksbergen was toen een dorp geworden met gesloten bebouwing.

De grenzen van de marke van Buurse

De grenzen van de marke van Langelo

De grenzen van de marke van Eppenzolder, Holthuizen en Stepelo

De grenzen van de marke van Brammelo

Voor de grens met Langelo is er een beschrijving11 van 9 november 1790:

In het veld achter Groothuizinkbrug is een scheidsteen geplaatst; vandaar gaat de grens op de dikke eikenboom in de mond van de steeg bij het huis van Derk ter Bekke, gaande dan tussen het huis en schoppe of wonershuis door, zodat het huis in Langelo en het wonershuis in Brammelo ligt; dan rechtdoor tot aan de koeweide van het erve Groothuis, dan haaks kerend met de sloot van die weide, welke sloot de grens is tot bijna de Vloedsteege (Eibergsestraat). Dan langs het Aaftinkveldje, waar de sloot en de weiden van Groothuis de grens uitmaken, genoegzaam rechtdoor tot aan de Morspaal of steen, die bij het huis van de Rommeler staat, dan weer lijnrecht 1 a 2 treden van de hoek van het huis de Huurne tussen het huis van J. Bouwmeester of Jonkman en zijn schoppe door, omdat de plaats waar de schoppe op staat door Brammelo aangekocht is. Dan verder tot in het midden van Vregelmans Reuvenkampje, waar de hoeken van de landerijen van Klaas Kotte in Langelo, Vregelman in Brammelo en Bartelink in Holthuizen deze drie marken scheiden.

Dit maakt dat de grens vlak langs de Eibergsestraat loopt: de Morspaal stond er vlak naar, en de boerderijen de Huurne en Jonkman lagen in de driehoek Eibergsestraat-Kerkstraat. Gezien de eigendommen van de percelen, is de grens nog iets verder langs de Eibergsestraat gevolgd, totdat hij bijna recht naar het noorden naar het driemarkenpunt gaat.

De grenzen van de marke van Boekelo

Bronnen

  1. SR 1475: Het Schattingsregister van Twente van 1475, A.L. Hulshoff, (1953).
  2. VPR 1601: Het Verpondingsregister van Twente van 1601, transcriptie Oudheidkamer Twente, (1985).
  3. KA 1832: Uitsluitend opgenomen de gebieden met de aanduiding als "markte van" als eigenaar in de Oorspronkelijk Aanwijzende Tafels van de kadastrale kaarten (1832).
  4. vD 1866: A.A. van Doorninck, Schets ener verdeeling van Overijssel in Schout of Rigterambten en marken omstreeks 1750 (1866).
  5. EV 1924:G.A.J. van Engelen van der Veen, Marken in Overijssel, in de "Geschiedkundige atlas van Nederland" (1924).
  6. Str 1962: L.A. Stroink, Stad en Land van Twente, bladzijde 117 e.v. (1962).
    De markenindeling komt overeen met die van Dingeldein (uit 1952) achterin de transcriptie van het schattingsregister1.
  7. Gemeente Haaksbergen, Toeristische plattegrond (2010).
  8. HisGIS, https://maps.hisgis.nl/horigheid/ .
  9. Historische Kring Haaksbergen, Uit de geschiedenis van de marke Brammelo en Brammelerbroek, (2017).
  10. J. Krooshoop, Kaart van Neede, (1983).
  11. Markeboek (?), met dank aan Nico Spit (email 10 mei 2020).